Το σπήλαιο της Ειλείθυιας

 
Στο κέντρο περίπου του σημερινού οικισμού, εκεί που τελειώνει ο δρόμος που κατεβαίνει από το βουνό, αν κανείς προχωρήσει προς το βουνό από ένα μικρό και κακοτράχαλο (ευτυχώς μικρού μήκους) μονοπάτι βρίσκεται μπροστά σε μια προχειροφτιαγμένη πετροχτισμένη πρόσβαση στο σπήλαιο της Ειλείθυιας. Πρόκειται για ένα από τα πιο φημισμένα ιερά σπήλαια της αρχαιότητας Οι ανασκαφές στο σπήλαιο έγιναν από τον έφορο Αρχαιοτήτων Ηρακλείου Νικόλαο Πλάτωνα. Στο ιερό της σπήλαιο βρέθηκαν πλήθος αρχαιολογικών ευρημάτων, πλακιδίων, ειδωλίων (Νιοβιδών),, αναθηματικών αντικειμένων και άλλων ευρημάτων μερικά των οποίων φιλοξενούνται στο Αρχαιολογικό Μουσείο Ηρακλείου.

Πάντως η λατρεία της θεάς Ειλείθυιας διατηρούνταν μέχρι τα ύστερα ιστορικά και ελληνιστικά χρόνια και πιθανότατα να επεκτείνεται χρονικά και μέχρι τις αρχές του 5ου μεταχριστιανικού αιώνα, δηλαδή το τέλος της ρωμαϊκής εποχής. Είναι επίσης πολύ πιθανό με βάση τα αναθήματα και τα λατρευτικά αφιερώματα των πιστών να συντελείται μια διακοπή της λατρείας στο ιερό σπήλαιο της θεάς των τοκετών για 600 περίπου χρόνια πιθανότατα, όπως γράφει ο Paul Faure στα κλασικά χρόνια μέχρι τον 1ο μεταχριστιανικό αιώνα από τον οποίο διαπιστώνουμε ξανά την επαναλειτουργία του ιερού σπηλαίου. Η Ίνατος φαίνεται ότι ήταν ονομαστό κέντρο λατρείας από την μινωική εποχή. Σύμφωνα με τα ευρήματα των ανασκαφών η λατρευτική λειτουργία του σπηλαίου άρχισε κατά την Υστερομινωική ΙΙΙ περίοδο, έφτασε στο ύψιστο σημείο της λειτουργικής του ακμής στα χρόνια της γεωμετρικής και αρχαϊκής εποχής, ατόνησε και τελικά διακόπηκε στα κλασικά και ελληνιστικά και ξανά λειτούργησε όταν οι γενικότερες συνθήκες της εποχής το επέβαλαν προς το τέλος της ελληνιστικής περιόδου.

Από το σπήλαιο της θεάς των τοκετών τα πρώτα ευρήματα ήρθαν στο φως με λαθρανασκαφές από τα μέσα περίπου της δεκαετίας του 1950. Το σπήλαιο συλήθηκε μεταπολεμικά και τα περισσότερα ευρήματά του διοχετεύτηκαν στο εμπόριο από τους αρχαιοκάπηλους.

Η λαθρανασκαφή συνεχίστηκε μέχρι το 1962 οπότε με την επέμβαση της Αστυνομίας αρκετά από τα ευρήματα περιήλθαν στα χέρια της Αρχαιολογικής υπηρεσίας, οπότε αποκαλύφτηκε ότι το σπήλαιο ήταν το ιερό της Ειλείθυιας, που αναφέρουν οι ιστορικοί της αρχαιότητας. Άρχισαν τότε οι επίσημες ανασκαφές από την Αρχαιολογική υπηρεσία του Ηρακλείου και ανακαλύφτηκε ένας μικρός περίβολος έξω από το σπήλαιο ο οποίος χρησιμοποιούνταν για τις λατρευτικές ανάγκες.

Πάντως τα αρχαιολογικά ευρήματα τόσο με την αφθονία, όσο και με την ποικιλία τους αποδείχνουν τη σημαντικότητα του ιερού της Υστερομινωικής εποχής. Βρέθηκαν πολλά αναθηματικά ειδώλια, πήλινα αγγεία, κοσμήματα, διπλοί πελέκεις από πηλό ή χαλκό, μερικοί από αυτούς διακοσμημένοι, αφιερωματικά όστρακα και πολλά άλλα των αρχαιότερων εποχών λειτουργίας του σπηλαίου. Στα ανώτερα στρώματα της ανασκαφής βρέθηκαν πολλά αιγυπτιακά αφιερώματα (αιγυπτιακοί σκαραβαίοι, διάφορα αιγυπτιακού τύπου ειδώλια, χαρόντιες βάρκες, διάφορες αναθηματικές πλάκες, κ.τ.λ.), ιθυφαλλικές μορφές σε ανάγλυφες πλάκες, ζευγάρια αγκαλιασμένα και με άλλα παρόμοια θέματα. Πάντως τα αναθηματικά αυτά αντικείμενα αποδείχνουν ότι το σπήλαιο δεν χρησιμοποιήθηκε μόνο για τη λατρεία της θεάς Ειλείθυιας. Ίσως να λατρεύτηκε και κάποια άλλη θεότητα με φυτικές και οργιαστικές ιδιότητες με παράλληλα χθόνια και υποχθόνια χαρακτηριστικά. Ίσως όμως, - και αυτό είναι το πιθανότερο - στη θεά Ειλείθυια να συνοικούσαν όλες αυτές οι ιδιότητες που σίγουρα έχουν μινωική προέλευση. Τα περισσότερα από αυτά που περιήλθαν στην κατοχή της Αρχαιολογικής Υπηρεσία βρίσκονται στις προθήκες του Αρχαιολογικού Μουσείου Ηρακλείου.